Н.Гантулга: МИНИЙ ОНГОД БИЛГИЙН ЭХ УНДАРГА БОЛ НОМ

-Сайн байна уу? Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Бидний урилгыг хүлээн авсан танд баярлалаа. Ярилцлагаа таны бага наснаас эхлэе гэж бодлоо. Бас анх хэдэн настайгаасаа шүлэг зохиол бичиж эхэлсэн бэ?

За баярлалаа, бүгдэд нь энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Яруу найраг, бага насныхаа тухай ярина гэхээр их гэгээн, нандин бодлууд төрж байна. Миний бие Булган аймгийн Хишиг-Өндөр суманд 1983 онд төрсөн. Аав ээж маань малчин хүмүүс. 2013 онд “Болор цом” яруу найргийн наадмын 30 жилийн ойгоор “Болор цом”-ын эзэн болохдоо “Хөшөөтийн голд сууж байгаа адуучин Норов гуай хамгийн их баярлаж байгаа байх” гээд ард түмнийг огшоогоод, уйлуулчихсан тал бий. Үнэхээр л миний аав адуучин хүн. Намайг бага байхад манайх 18 азарга адуутай байлаа. Нэг азарганд 60 адуу байдаг гэхээр хичнээн их адуутай айл нь мэдрэгдэж байгаа байх. Тэр нь бол засгийн их адуу. Одоо ч манайх их адуутай хэвээрээ. “Олон адууны төвөргөөн, хөлс тоосны үнэртэй их сайхан хийморлиг ертөнц намайг угтаж, аав минь морин дэл дээр өвөртлөн, хайрлаж өсгөсөн дөө” гэж би хэлэх дуртай. Би айлын том, гэхдээ яагаад ч юм аав амьтай хүүхэд байсан. Тэр ч утгаараа миний анхны шүлэг бол аавдаа зориулж бичсэн “Миний аав адуучин хүн” гэдэг шүлэг байлаа. Эр хүний хийморь, уужуу сайхан сэтгэл, аливаа юманд эрэмгий хандаж байгаа байдлыг би ааваараа л төсөөлдөг. Хүмүүс бол нутгийн сайхан ах нар л сайхан харагддаг гэж ярьдаг байсан. Надад бол миний аав л онцгой. Яриа гэдэг нь ямар сайхан гээч. Монгол үгийн цэц гэдгийг миний аав үнэхээр гоё хэлдэг хүн. Ээжтэй анх танилцсан мөчөө “Би ээжийг чинь хорин настай, хонгор зүстэй, хоёр зүрхтэй, хөндий цээжтэй явахад нь олж авсан юм шүү” гээд яг л шүлэг шиг ярьдаг хүн. Ийм аавын халгисан халуун сайхан сэтгэл, оргилж буцалсан монгол хэлний цэц билэг, үг яриа нь хүүд нь нөлөөлж хүү нь яруу найрагч болсон юм болов уу гэж би боддог. Намайг 2-р ангид байхад Тоомойн Очирхүү гуайн “Тэнгэрийн хаяаны од”, Бэгзийн Явуухулангийн “Ээлтэй сэлэм” гэсэн 2 номыг аав маань айлаас өвөртөлж авчирсан нь миний доторх яруу найргийн хүсэл тэмүүллийг улам л бадрааж, сэтгэлгээгээ тэлэх боломжийг олгосон.

-Тэгэлгүй яахав. Эцэг, эхийн үлгэр дуурайлал хүүхдэд хамгийн их нөлөөлдөг зүйл шүү дээ. Тэгвэл та юунаас сэдэл авч шүлгээ бичдэг вэ?

-Монголын уламжлалт яруу найргийн шимт хөрс гэж маш том юм байдаг. Их зохиолч Д.Нацагдорж, агуу их С.Буяннэмэх, Ц.Дамдинсүрэн, Бямбын Ренчин, Бэгзийн Явуухулан, Дэндэвийн Пүрэвдорж, Дөнгөтийн Цоодол, Шаравын Сүрэнжав, Пунцагийн Бадарч зэрэг үе үеийн шилдэг яруу найрагчдын чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэлээ суулгаж өгсөн энэ шимт хөрсөнд би өөрийнхөө ертөнц, Норовын Гантулга гэдэг им тамгаа суулгаж өгөх гэж хичээж яваа хүн. Дэлхийн яруу найрагт голлон орж ирсэн сэрэл мэдрэмж, сэрэхүй, ухаарал, яруу найрагч хүн л өөрөө тухайн агшинд ойлгож мэдэрсэн болов уу гэмээр мэдрэмжийн эрс тэс талстууд, орон зай цаг хугацааны урсгалыг тархи, зүрхээрээ дамжуулж яруу найргийн шимт хөрсөнд суулгаж бичигдсэн шүлгүүд маань Гантулгын гэсэн юм байгаасай гэж би боддог. Тэрний төлөө л зүтгэсэн. Яруу найрагчдыг байгалийн сайхныг хараад бичнэ эсвэл сайхан бүсгүйд дурлаад бичнэ, архи дарс уугаад онгодоо оруулдаг гэх мэтээр ярьдаг. Надад бол тийм юм байхгүй. Мэдээж байгалийн сайхныг мэдэрч, хүний сайхантай уулзаж сэтгэл хөдлөлгүй л яахав. Гэхдээ миний хамгийн гол онгод билгийн эх ундарга бол ном. Ном уншиж, номон доторх агуу ертөнцийг тархи, зүрхэндээ бий болгож, оюун санаагаараа умбаж, номын гайхамшгийг мэдэрч онгодоо хөглөн шүлгээ бичдэг.

-Тийм ээ, ном гэдэг үнэхээр л үгээр илэрхийлэхийн аргагүй гайхамшиг. Та өөрийн бичсэн номнуудынхаа тухай яриач?

-Миний яруу найргийн 3 ном, хөрөг нийтлэлийн 2 ном бий. Яруу найргийн анхны “Дотоод орон зайн урсгал” гэж ном байдаг. “Дотоод орон зайн урсгал” номоо би 2007 оны сүүлээр гаргаж байсан. Хүмүүст их хүрсэн “Голын цаана”, “Ижий минь”, эрс тэс мэдрэмжээр бичсэн “Тархин доторхи орон зай хагарна”, “Улаан хад”-ны тухай зэрэг олон шүлгүүд энэ номонд багтсан. “Улаан хад” гэж нутгийн маань уул. Тэр “Улаан хад” миний онгод билгийн бас нэгэн том ундарга. Яруу найрагч хүн бичсэн шүлгүүдээ эмхэтгээд ном болгож гаргадаг яруу найрагчдын бичигдээгүй хуулийн дагуу ном бүтээл маань гарсан. Үүний дараа миний бичсэн “Бөхийн шарийн тэмдэглэл” хөрөг нийтлэл “Адууны салхин дунд яваа Норов-Эрдэнэ” гэж аавын маань хөргөөр эхэлдэг.

-Үнэхээр л таны бичсэн ном, тэр тусмаа шүлэг бүхэн тань олон хүмүүсийн сэтгэлийн утсыг хөнддөг гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу. Таны бодлоор номонд дурлаж, ном уншихын ашиг тус юу вэ?

Нэг үеэ бодоход хүмүүс ном их уншдаг болсон байна. Дээхэн үед бол манай Монголд амьдрал хэцүү, номоо авах уу? Талхаа авах уу? гэдэг сонголтон дээр байсан. Тэр үед ямар ч хүн талх руугаа л явдаг байсан бол одоо хүний амьдрал их сайхан цэгцэрсэн, нийгэм ч хөгжил дэвшлийнхээ эрин замдаа орчихсон учраас олон сайхан ном бүтээгдэн гарч, хүн бүхэн л номын буяныг боддог болжээ. Ер нь манай Монгол гүрэн бол эрт дээр үеэсээ ном судраа дээдэлж ирсэн билэг төгөлдөр ард түмэн. Захын энгийн хүн нь хүртэл шүлэглэж байгаа юм шиг ярьдаг сайхан ард түмэн шүү дээ. Би бол оройдоо ном уншиж л хэвтэхгүй бол нойр хүрдэггүй. Би өөрөө сүүлд 2 хөрөг нийтлэлийн ном гаргахаар бэлдээд сууж байна. Нэг хүний тухай хөрөг нийтлэл бичнэ гэдэг монголын утга зохиолын олон жилийн түүхийг унших, тэр хүний тухай бичсэн бүх зохиолчдын дуртатгалыг эрэлхийлж унших шаардлага гардаг. Уншигч дүү нартаа хандаж хэлэхэд ном нь хувь хүнийг зөв хүн болгож төлөвшүүлдэг мөн оюун сэтгэлгээ, мэлмийг нь нээж өгдөг. Төлөвшүүлэхээс гадна хариуцлагатай, зөв бурууг ойлгодог, хүнтэй сэтгэлээсээ харилцах амь халуун чанарыг суулгаж өгдөг. Гэтэл энэ цахим ертөнц бол хүнийг эвдээд байна шүү дээ. Цахим ертөнцөөр нэгнээ зүхдэг, муухайгаар хэлдэг. Харин номын амтанд ороод, номын сайхныг мэдэрсэн хүн бие, сэтгэлээсээ цагаан гэрэл татуулж, хүн болоод байгаль, эргэн тойрноо хайрлах хайрыг төрүүлж эхэлдэг. Өөрийн амьдралдаа сэтгэл ханамжтай байж, тэнүүн дэлгэр байх нөөцийг хүнд ном гэгч яндашгүй их далай чинь л суулгаж өгдөг.

-Сүүлийн үед хүүхэд залуусын дунд ном бичих сонирхолтой хүүхдүүд нэмэгдэх болсон байна. Тэр их хүслээрээ жигүүрлэж яваа залууст юу гэж зөвлөх вэ? Ном бичихийн тулд эхлээд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Би охинтойгоо яг энэ сэдвээр ярилцаж байсан шигээ уншигч дүү нартайгаа бас ярилцья. Агуу их Сономын Удвал гуайг бодож би охиндоо Удвал нэрийг хайрласан. Миний охин 4-р ангийн сурагч. Багаасаа их ном уншдаг бас номыг их шүүмжилдэг хүүхэд. “Одооны энэ хүүхдийн зохиолчид хүүхдийн тухай ном бичихгүй байна аав аа” гэж байгаа юм. Нээрэн л уншаад үзэхэд хий адал явдалтай болгох гээд хүчирхийлэл, хулгай дээрэмтэй, хүүхдийн зохиол хэрнээ дотор нь явж байгаа далд утгууд нь тийм аймар. Өөрөө бол “Хүүхэд залуучуудын нэвтэрхий толь” цувралуудыг уншдаг, ялангуяа Сансар огторгуйн хэсгийг маш их судалдаг. Тэгтэл нэг өдөр охин маань “Аав аа, би ном бичмээр байна” гэдэг юм байна. Би өөдөөс нь “Миний охин яг юу бичих юм бэ?” гэж асуухад “Юуны ч талаар хамаагүй бичмээр байна. Сансар огторгуйн талаар ч юм уу” л гэж байна. 4-р ангийн хүүхдийн хувьд ингэж хэлж байгаа нь бахархууштай боловч, сансар огторгуйн талаар өөрийнхөө хэмжээнд л мэдэхээс биш нарийн судалж чадахгүй шүү дээ.

Ном бичих хүн өөрийнхөө ертөнцөөс эхлэх хэрэгтэй. Тухайн хүүхэд эхлээд аав, ээжийгээ бичнэ. Түүгээрээ дамжуулж эрэгтэй хүн эмэгтэй хүний ертөнцийг илэрхийлж бичдэг. Тэгээд дараа нь өөрийнхөө уншсан ном, туулсан адал явдлаа бичиж сурдаг. Жишээ нь хөдөөгийн хүмүүсийн хоорондоо харилцдаг цэц мэргэн үгсийг ойлгохгүй үе зөндөө бий. Тэр болгоныг тайлбарлаж бичиж ч болно. Ингэж л хүн өөрөөсөө, байгаа юмнаасаа, амьдарч байгаа орчноосоо эхэлдэг. Түүнээс гэнэт л сансар огторгуйн, цаг хугацааны талаар бичнэ гэдэг хэцүү. Тэгэхээр хүүхдүүд өөрийнхөө ертөнцийг танин мэдэж, өөрийнхөө ертөнцийг өөртөө тогтоож байж цаашаа бичих хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Ер нь хүмүүс сүүлд ном бичих болохоороо сайхан номоо гаргаад л хүнд бэлэглэе, найзуудаараа бахархуулъя, цахим ертөнцөд алдартай болно зэрэг дараагийн ажлаа шууд бодоод байдаг. “Алаагүй баавгайн арьс нөмөрч гүйлээ” гэдэг шиг л энэ болгон чинь дараагийн зүйл юм шүү. Эхлээд хүн өөрийнхөө юунд дуртай, юуг зорьж байгаагаа маш сайн тодорхойлох хэрэгтэй. Энэ бүхнээс харахад хамгийн сайхан нь ном бичих тухай хүүхэд залуусын бодол сэтгэл, мөрөөдөлд багтаж, санаа сэтгэлд нь бууж байна гэдэг агуу. Энэ бол монгол улс хөгжихийн том илэрхийлэл мөн. “Номтой ард түмэн хөгждөг”.

-Та “Хүрэл тулга” өсвөрийн яруу найргийн тэмцээнийг шүүдэг шүү дээ. Энэ тэмцээнийг шүүж байхад оролцогчдын гаргадаг нийтлэг ямар алдаа байдаг вэ? Тэмцээнд оролцохдоо яг юун дээр анхаарах хэрэгтэй вэ?

Би 2001 оны хавар Булган аймгийн Хишиг-Өндөр сумаас ээжээрээ хөтлүүлж ирээд улсын “Хүрэл тулга” наадамд анх шүлэг уншиж, утга зохиолын сургуулийн хуваарь авч байсан нөхөр л дөө. Утга зохиолын дээд сургууль, Монголын зохиолчдын эвлэл, Монголын үндэсний олон нийтийн радио телевиз хамтарч зохион байгуулдаг улсын “Хүрэл тулга” наадамд би маш их талархалтай ханддаг. Найман жил энэ тэмцээнд шүүгчээр суулаа. Хүүхдүүдийнхээ шүлгийг сонсож байхад нэг хэсэг шүлгийн амь халуун чанаргүй ерөнхий шүлгүүд их уншдаг байлаа. Бусдаас өөр байх гэсэн дэндүү хар, харуусал, шүүмжлэл ихтэй шүлгүүд орж ирдэг. Жишээ нь дэлхийн бүх хүн хүрэм зангиа, ёслолын хувцастай таатай харагдаж байхад зарим нэг залуус өөр байх гээд шалдан цээжин дээрээ зангиа зүүгээд, хар халуунд зузаан өмдтэй гадуур яваад эхэлвэл нэг л зохицолдолгоогүй хүнд таатай харагдахгүй нь лав. Яг л үүн шиг яруу найргийн уламжлагдаж ирсэн урсгалаас жаахан өөр байх гээд ирэхээр монгол сэтгэлгээ, яруу найргийн амь халуун чанартай дүйж өгдөггүй. “Хэлхээтэй ясаар чинь гоёно…” зэрэг дэндүү харуусал, гуниг хүчирхийлэлтэй шүлэг бичдэг, заримд нь авах гэгээтэй нэг үг ч байдаггүй. Өшөө хорсол, хагацал гуниг бичээд эхлэхээр л хүнд илүү бууна, би жинхэнэ онцгойрчихлоо гэж боддог юм шиг байгаа юм. Энэ чинь болохгүй байдаг юм аа. Харин ч сайхан монгол ахуйгаа бичсэн, гэхдээ тэрэн дундаа эрдэнийн талст шиг мөрүүд, уянгын зураглалууд оруулж ирсэн байвал зүгээр нэг уянгалаад байгаа биш эрс тэс үзэл бодол оруулж ирсэн байвал илүү хүнд хүрдэг. Хэт их өвөрмөц байх гээд бичсэн шүлгээ хүнд хүргэж чадахгүй буудаг. Бөхөөр ярьвал маш гоё уран мэх хийх гэж байгаад унадаг шиг л. Сэтгэлгээнд өөрчлөлт хийх гэж эрмэлзэж байгаа хүсэл тэмүүллийг нь бол хүндэтгэж байна. Энэ бол агуу зүйл. Гэхдээ шүлэг нь яг бодсоноор нь бууж өгөхгүй нэг тал бий. Харин нөгөө талаараа бусдын шүлгээс будаа идээд орж ирээд бурууддаг тал байдаг. Нэг жишээ дурдахад сүүлд Эрдэнэтэд болсон шүлгийн наадамд түрүүлсэн хүүхэд агуу их Шаравын Сүрэнжавын шүлгийг тэр чигээр нь хуулсан байсан. Зохион байгуулагчид нь ч тэрийг нь мэдэхгүй түрүүлүүлж л байдаг. Ер нь тэгээд манай яруу найрагчид нэгнээ сайн уншихаа л байчихсан цаг үе юм байна даа гэж бодсон. Дээрээс нь яруу найрагч хүн шүлгээ унших нэгэн сайхан хэмнэл байдаг. Сэтгэлээсээ, үнэн зөвөөр тод уншдаг. Гэтэл хүүхдүүд өнөөх “Уран жиргээ” наадамтай холиод жигтэйхэн л гар хөлөө оролцуулаад арай л тэнд жүжгийн шалгалт өгч байгаа юм шиг уншаад эхэлдэг. Шүлэг уншаад байгаа, жүжиг тавиад байгаа хоёр нь ялгагддаггүй. Энэ тэмцээнд орохоор бэлдэж байгаа хүүхдүүд гүн гүнзгий утга агуулгатай, уран яруу үгтэй, өөрийнхөө сэтгэлээс гарсан, гэрэл гэгээтэй шүлгүүдийг бусдаас будаа идэлгүйгээр тэрлэж бичиж байгаарай гэж зөвлөе. Мөн хэт их жүжиглэж, хашхирч уншихдаа биш сэтгэлээсээ, тод унших нь чухал байдгаараа бусад наадмуудаас ялгардаг юм шүү гэдгийг нэмж хэлье.

-Сонирхолтой ярилцлага өрнүүлж, хүүхэд залууст үнэтэй зөвлөгөө өгсөн танд баярлалаа. Цаашдын тань ажил үйлсэд өндөр амжилт хүсье.